Hoe schrijf ik een theaterrecensie

Hoedoe door: Gigi Schuiten

Bekijk het profiel van Gigi Schuiten
Aantal Hoedoes: 7

Benodigdheden

• computer
• internet
• goede beheersing van de Nederlandse taal

Stappen

1. Bereid je voor

   Spring niet plompverloren in het diepe maar begin met het lezen van recensies over andere voorstellingen in kranten, tijdschrijften en op het internet. Vraag je af welke stukken je goed vindt, welke niet en waarom. Is er een punt waarop je aandacht wegebt, en kun je benoemen waarom dat is? Heb je een helder beeld gekregen van de voorstelling? 
   Door het kritisch lezen en beoordelen van theaterkritieken in diverse media, steek je veel op over taalgebruik, stijl en opbouw. Als extra bonus vergaar je ongemerkt ook nog eens heel wat kennis over de podiumkunsten.

2. Doe onderzoek

   Een recensie schrijven begint met onderzoek. Vooraf doe je minimaal een beknopte research naar het gezelschap en het stuk. Als je klaar bent, weet je in ieder geval wie de theatermakers zijn, wat ze als gezelschap eerder hebben gemaakt en hoe dat is beoordeeld, wie het stuk heeft geschreven, wie de regisseur is en waar het over gaat.

   Sla de recensies over
   Heb je de première gemist, dan bestaat de kans dat er al recensies over de betreffende voorstelling zijn verschenen. Weersta in dat geval de verleiding die vooraf te lezen. Je loopt het risico dat de mening van een andere recensent de manier waarop jij kijkt, beïnvloedt. Bovendien kan een bepaalde woordkeuze onbewust blijven hangen, en onbedoeld zijn weg banen naar je eigen artikel.  

   Tip: Een voorstelling mag je pas vanaf de première recenseren. Op de try-outs die daar meestal aan voorafgaan, kun je geen kritiek leveren. Try-outs zijn bedoeld als overgang tussen het maakproces en het eindproduct. Niet zelden gooit een regisseur nog tijdens die voorstellingen voor de première cruciale onderdelen van het stuk helemaal om.

3. Tijdens de voorstelling

   Tijdens de voorstelling let je op zaken als locatie, ruimte en toneelbeeld, zodat je iets kunt vertellen over het decor, het licht, en het gebruik van rekwisieten en kostuums. Ook de rol van muziek, beeld en geluidseffecten is van belang. Verder kijk je natuurlijk aandachtig naar de personages, of en hoe die tot hun recht komen, het spel van de acteurs, welke thema’s worden behandeld en hoe dat wordt vormgegeven. Neem ook kennis van de reacties van het publiek, ook die kun je straks gebruiken bij de onderbouwing van je recensie.

   Tip: Veel gezelschappen verzuimen te vermelden welke acteur/actrice in welke rol te zien is. Als recensent dien je die namen wel te noemen en correct te spellen. Vraag altijd vooraf bij de publiciteitsafdeling van het gezelschap of ze je de rolverdeling kunnen mailen.

4. Oordeel vormen

   Vorm eerst je mening over het stuk voor je in de pen kruipt. Een recensie is namelijk doordrenkt met het oordeel. Het is niet zo dat je aan het eind een oordeel geef. Nee, bij eerste oogopslag moet je al aan een recensie kunnen zien of het om een negatief of positief verhaal gaat. De kop geeft het eerste signaal, in de lead kleurt de auteur dat oordeel verder in en aan het eind bevestigt de auteur nog eens zijn oordeel.
   Zeker beginnende recensenten worstelen met een goede balans tussen inhoud en oordeel. Vat het verhaal in een paar zinnen samen en bedenk dat je ook in de argumentatie nog wel wat opzienbarende inhoudelijke aspecten kwijt kan, ter ondersteuning van de argumenten.

    Specifieke recensieargumenten kunnen zijn: 

   • het realistische argument: komt het overeen met de werkelijkheid
     (het stuk geeft een geweldige vertekening van de Irak-oorlog);
   • het emotionele argument: wat doet het met de kijker
     (het stuk is aangrijpend, beklemmend);
   • het intentionele argument: komt uit de verf wat de theatermaker beoogde?
     (de theatermaker is niet helemaal geslaagd in zijn poging om…);
   • het esthetische argument: zijn structuur en stijl mooi?
     (De heldere verhaallijn wordt ondersteund door een mooi toneelbeeld);
   • het ethische argument: moet er inhoudelijk moreel bewonderd of veroordeel worden?
     (Schandelijk is het hoe….);
   • het vernieuwings- of traditieargument: is het nieuw of past het juist in een traditie?
     (Ronduit vernieuwend is het perspectief van waaruit…).

   Voor dit soort specifieke argumenten haal je de ‘bewijzen’ uit het stuk. Op die manier keert de inhoud van het stuk functioneel terug in de recensie zonder dat je de inhoud te lang aan het navertellen bent. Je komt terug op de inhoud zolang dat voor het argumenteren van belang is.

   [Gebruikte bron: Basisboek journalistiek schrijven, Asbreuk/De Moor]

5. Voor je begint te schrijven

   Voor je echt aan de slag gaat, zijn er nog een aantal dingen die je moet weten over het schrijven van recensies. Zo wordt een kritiek in principe nooit in de ‘ik-vorm' geschreven, tenzij je echt een autoriteit bent, en juist dat je specialiteit is, bijvoorbeeld in het geval van restaurantcriticus Johannes van Dam. De lezer weet al dat de recensie jouw mening vertegenwoordigt, daarom schrijf je het artikel in een meer algemene vorm. Ik, maar in de meeste gevallen ook je, jij en we zijn dus uit den boze. Schrijf je recensie ook altijd in de tegenwoordige tijd. Dat levert actiever taalgebruik - en dus een lekker leesbare tekst - op.

   Format van de recensie
   Een recensie bestaat uit een kop, een lead, de body, de conclusie en een blokje feitelijke informatie met de naam van het gezelschap, titel van de voorstelling, de datum waarop je het stuk zag, de naam van het theater en de plaats. Je kunt ook nog verwijzen naar toekomstige speeldata of de website van het gezelschap. De lengte van een recensie varieert gemiddeld tussen de 300 en 800 woorden. Informeer dat vooraf bij het medium waar je voor schrijft.

   Tip: Schrijf alsof je zit te praten tegen een goede bekende die de voorstelling niet heeft gezien en zich in het algemeen moeilijk laat overtuigen. Leg je alles goed uit? Is het voor de lezer duidelijk waar het over gaat?

6. Eerst de lead

   De lead (of aanhef) is de eerste, inleidende alinea van een journalistiek verhaal en meteen ook de belangrijkste. Ook al werk je nog zo tegen de deadline aan, aan de lead moet je aandacht en tijd besteden. Met de lead prikkel en verleid je de lezer om je verhaal verder te gaan lezen. Maar met de lead geef je ook aan wat de lezer kan verwachten. In de lead van een recensie beken je altijd kleur: verwerk er dus ook zeker al een stukje van je opinie in.
   Als een lead niet prikkelt tot lezen en niet goed informeert over het hoofdthema van het artikel, dan zullen slechts weinig lezers de moeite nemen verder te lezen. Niet alleen voor de lezer is een aantrekkelijke en informatieve lead belangrijk. Ook als schrijver moet je een duidelijk beeld hebben van het begin van je verhaal. Een goede lead helpt je het verhaal te organiseren. Waarom? Omdat je in de lead met je lezers begint te communiceren. Je zet de eerste stap van je verhaal. Elke volgende stap komt voort uit de lead en verwijst daarna terug. Bij de opbouw van je verhaal vraag je je steeds af: is dit de stap die logisch is voor de lezer, die de lezer verwacht of die interessant voor hem is? Die lijn heb je uitgezet door de informatie in en de toon van je lead.

   De 5 W’s: wie, wat, waar, wanneer en waarom (hoe)
   In de lead van een theaterrecensie worden altijd minimaal de vragen wie en wat beantwoord. Als het relevant is voor je stuk, vermeld dan ook de andere W’s: waar, wanneer en soms zelfs waarom (hoe).

   
   [Gebruikte bron: Basisboek journalistiek schrijven, Asbreuk/De Moor]

7. De synopis

   Zeker voor beginnende recensenten is het aan te raden om direct na de lead een korte samenvatting van het stuk te geven. Zo vat je de inhoud van de voorstelling zowel voor je lezers als voor jezelf kort en bondig samen. Let er bij het schrijven op dat je niet de hele voorstelling ‘weggeeft’ of vervalt in ellenlange beschrijvingen. Grofweg gesteld zou je aan vier tot vijf regels voldoende moeten hebben om duidelijk te maken waar de voorstelling over gaat. Een meer ervaren recensent is in staat om de inhoud van de voorstelling door zijn hele artikel heen te verweven zonder dat de lezer het spoor bijster raakt. Toch kiezen ook oude rotten vaak voor een korte inleidende synopsis – met name bij lange toneelstukken met gecompliceerde plots.

8. De body

   Met de lead en synopsis heb je de toon gezet. Nu is het zaak in de rest van je artikel de recensieargumenten te verwerken en te verweven met de ‘bewijzen’ uit het stuk. Let erop dat alles wat je beweert, onderbouwd moet zijn. Je kunt niet volstaan met te schrijven dat iets ‘niet spannend was’: het is jouw taak als recensent om uit te leggen waarom het niet spannend was. Stel jezelf dus voortdurend de vragen: waarom en klopt dat? 

   Hier volgen een aantal vragen om je op weg te helpen: 

   • Beschrijf het toneelbeeld: decor, licht, video, rekwisieten en kostuums. Hebben ze ook een symbolische betekenis? In hoeverre is het toneelbeeld mede bepalend voor de thematiek van de voorstelling?
   • Wordt er gebruik gemaakt van muziek en beeld- of geluidseffecten? Ondersteunen ze de handeling in het stuk? Dienen muziek en geluid alleen als overgang naar een volgende scène of spelen ze een belangrijke rol? Maakt de muziek of het beeld het verhaal duidelijker?
   • Wie zijn de personages in het stuk? Leer je ze goed kennen? Wat weet je bijvoorbeeld juist wel of juist niet van ze? Hoe is de onderlinge relatie? Is dat belangrijk in dit stuk? Maken de personages een karakterontwikkeling door? Hoe is het acteerwerk? Hoe is de tekstbehandeling?
   • Wat zijn de belangrijkste thema’s van het stuk? In welke dingen die je hebt gezien/gehoord wordt dat thema uitgewerkt?
   • Wat vind je boeiend aan de voorstelling? Welke middelen heeft de regisseur volgens jou daarvoor gebruikt en welke daarvan waren volgens jou het meest effectief? Wat vond je niet boeiend en hoe komt dat?

9. De conclusie

   De laatste alinea vormt de conclusie op al het voorgaande. Let op dat je niet in herhaling vervalt, of hier nog nieuwe argumenten aandraagt. De conclusie is een logisch gevolg van alles wat je in de body al hebt beweerd en onderbouwd. De lengte van een conclusie is variabel. Zorg er hoe dan ook voor dat de lengte van de conclusie in evenwicht is met de rest van je artikel en sluit af met een pakkende eindzin.

10. Helemaal klaar? Dan de kop

    De kop van je artikel is het eerste waarmee je de lezer over de streep moet trekken jouw recensie te lezen. Een goede journalistieke kop prikkelt de nieuwsgierigheid van de lezer én geeft informatie over de inhoud. Veel beginnende recensenten maken de fout te koppen alsof ze een opstel of een gedicht hebben geschreven. Een poëtische titel is prachtig maar als die niets over de inhoud van je recensie zegt, waardeloos als kop. Zolang de bedoeling duidelijk blijft, mag je in een kop rustig lidwoorden en voorzetsels weglaten.

11. Schaven en slijpen

    Nu je recensie af is, ga je schaven en slijpen. Trek hier flink wat tijd voor uit. Begin met het controleren van de spelling. Gebruik rustig een speciaal programma maar vertrouw er niet blindelings op.
    Print je artikel en herlees het. Om ontbrekende woorden, spelfouten en herhalingen van het vocabulaire op te sporen, helpt het vaak je artikel hardop voor te lezen. Lopen alle zinnen lekker? Is je tekst actief geschreven of ben je toch vervallen in omslachtig taalgebruik? Heb je lange en korte zinnen goed afgewisseld? Kom je veel leeskomma’s tegen, dan is dat een indicatie dat je zinnen te lang zijn. Kijk of je die op kunt splitsen in twee of meer. Komt je mening goed tot zijn recht? Kom je weifelende uitdrukkingen tegen, vervang die dan door betere.

    Superlatieven
    Controleer je stuk niet alleen op herhalingen van zelfstandige – en bijvoegelijke naamwoorden maar ook op het gebruik van superlatieven (overtreffende trap van een bijvoegelijk naamwoord) en wees daar spaarzaam mee. Woorden als uniek en subliem zijn voorbeelden van te vermijden superlatieven. Uniek betekent echt enig in zijn soort en kan dus alleen maar gebruikt worden als je daar 100% zeker van bent. Er is niets meer boven subliem; nooit gebruiken dus. Controleer ook nog eens of alle feiten kloppen en of de spelling van de namen correct is.

    Lees nu de andere kritieken
    Lees voordat je jouw artikel indient of publiceert, nu eerst de eventuele andere kritieken over de voorstelling. De recensies van andere critici lees je ter controle op doublures in zinsdelen, vocabulaire en de kop. Het aantal bruikbare bijvoeglijke naamwoorden en superlatieven is nu eenmaal beperkt, en de kans bestaat dat verschillende recensenten zich min of meer hetzelfde uitdrukken in hun stukken. Kijk ook of je insteek origineel genoeg is en of je nog belangrijke punten tegenkomt, die je hebt gemist en waar je toch aandacht aan wilt besteden. Pas je recensie waar nodig op die onderdelen aan (maar put wel uit je eigen kijkbelevening en niet uit die van een andere recensent!).

    Tip: Heb je geen dwingende deadline, laat je recensie dan een paar uur of zelfs een dag rusten en loop dan de stap schaven en slijpen nog eens door voor je het stuk ter publicatie aanbiedt.

Do's

• Lees regelmatig kritieken van andere recensenten.
• Ga samen met iemand naar het theater zodat je na afloop ervaringen uit kunt wisselen.
• Lees iedere dag een pagina of een half pagina in een woordenboek om je vocabulaire op te krikken.
• Koop een goed synoniemenboek.
• Neem het recenseren serieus, en realiseer je altijd dat je het over het bloed, zweet en tranen van anderen hebt.

Don'ts

• Noem niet slechts de naam van 1 acteur/actrice maar noem minimaal alle hoofdrollen.
• Praat vooraf niet met de makers, dat beïnvloedt de manier waarop je naar een voorstelling gaat kijken (je mag ook nooit ook voorstelling zowel voorbeschouwen als recenseren).
• Bespreek na afloop van de voorstelling niet je opinie over het stuk met de theatermakers. Je kunt volstaan met te zeggen dat je er nog over na moet denken en nooit voor publicatie je artikel bespreekt.

Bron